Poetičke i stilske funkcije mota/epigrafa u romanu "Derviš i smrt" Meše Selimovića

Abstract

Selimovićev roman Derviš i smrt afirmira antitetičnost kao svoje poetičko načelo. Derviš je junak koji iz svoje sufijske skrušenosti izlazi u svijet i sukobljava se s njime na dramatičan način, otkrivajući kako je u tome svijetu uništena Vrlina i kako je razorena svaka monolitnost. U afirmiranju Selimovićeve poetike antitetičnosti, koja sjajno funkcionira u gradnji dramskog kvaliteta romana, autor koristi dijelove teksta iz Kur’ana na pozicijama mota svojih poglavlja. On pritom prekomponira i preoblikuje izvorni kur’anski tekst intervenirajući bitno u njegovoj ideologijskoj ravni, ali u skladu sa svojom umjetničkom slobodom i prevodeći preoblikovani kur’anski tekst u domen estetskoga. Moto u Selimovićevu romanu se oneobičava na mnoštvo načina – sve dotle da i vlastiti „identitet mota“ dovodi u pitanje. Načelo antitetičnosti se na taj način ne ispoljava samo u tragičnoj sudbini glavnoga lika, već i u funkcioniranju mota koji autor kao sakralni tekst – čiju sakralnost naglašava referentnom fusnotom – desakralizira složenim poetičkim postupcima, dovodeći ga u poziciju ideološke kontrarnosti sa izvornikom, ali ga optimalno usklađuje s tragičnim rasjedima junakove svijesti i njegova antički dramatičnog sukoba sa svijetom. Moto na početku romana živo komunicira s tekstovima kojima počinju druga poglavlja romana, te na taj način, učestalom distribucijom, unapređuju funkciju mota u naročitu vrstu intertekstualnosti, koja – budući da je riječ o sakralnome, makar i preoblikovanom tekstu – referira na čitav niz aspekata islamske tradicije u domenu njene historije književnosti, poetike, do semiotike prostora i semiostilistike.